اسرار الشهادة (کتاب)

اِكْسیرُ الْعبادات فی اَسْرارِ الشّهادات مشهور به اسرارُ الشّهاده کتابی است در موضوع امام حسین (ع) و عاشورا، نوشته فاضل دربندی (م ۱۲۸۵ یا ۱۲۸۶ ق).

نویسنده، حادثه عاشورا را در این کتاب به تفصیل شرح داده است. او آفرینش جهان را برای عزای امام حسین (ع) دانسته است. بر اساس مبنای وی در زمینه سیره‌نگاری، می‌توان از کتاب‌های حاوی اخبار مظنون الکذب نیز نقل کرد. فاضل دربندی در این کتاب شمار لشکریان عمر سعد را یک میلیون و ۶۰۰ هزار نفر، ساعات روز عاشورا را ۷۲ ساعت، و گرمای هوای آن روز را ۷۰ درجه بالا‌تر از حالت طبیعی دانسته است. این کتاب به زبان عربی نوشته شده، اما نویسنده قسمت‌های پایانی را در دوره ناصرالدین شاه به فارسی ترجمه کرده. این ترجمه با عنوان «سعادات ناصری» منتشر شد. در سال‌های اخیر این کتاب از سوی انتشارات طوبای محبت به فارسی منتشر شده است. برخی از علما از جمله محدث نوری، شیخ آقا بزرگ تهرانی، سید محسن امین و مرتضی مطهری این کتاب را دارای ایرادات فراوان می‌دانند.

نویسنده

آخوند ملا آقا بن‎ عابد بن رمضان علی ‎بن زاهد شروانی، معروف به آقا دربندی و نیز فاضل دربندی (متوفای۱۲۸۶ق)، واعظ شیعی امامی است. وی در حوزه علمیه نجف، فقه را نزد شیخ‎ علی فرزند شیخ‎ جعفر کاشف ‎الغطاء و اصول فقه را در کربلا نزد شریف ‎العلمای مازندرانی خواند. سپس در تهران اقامت گزید. اسرارالشهادات یکی از آثار اوست. درباره او می‌گویند: در اخلاص و دوستی به اهل بیت(ع) و به ‎ویژه محبت به امام‎ حسین(ع) شهرت بسیاری داشت، چنانکه در ایام عاشورای حسینی بر بالای منبر، عمامه بر زمین می‌‎زد و گریبان می‎‌درید و از شدت اندوه از هوش می‎رفت. او در روز دهم محرم، لباس خود را می ‎کَند و لُنگی بر خود می‎ بست و خاک بر سر می ‎ریخت و گِل بر بدن می ‎مالید و با این هیأت بر منبر می‎ رفت. وی را از موسسین قمه‌زنی شمرده‌اند. مهدی بامداد در این باره نگاشته است: «او است كه تیغ زدن را بر سر جائز دانست و خود نیز عمل می‌‏كرده است و از این تاریخ است كه برخی مردم به تبعیت وی در ایام عاشورا به این عمل دست زده‏‌اند».

مقدمه کتاب

فاضل دربندی در مقدمه کتاب آورده است: «جهان و هر چه که آفریده شده است، برای این است که عزای حسین (ع) به پا داشته شود.» و در توضیح آن می‌‏‌نویسند:

«خدای عزیز و جلیل این خیمه بلند و سقف محفوظ، یعنی آسما‌ن‌های فراداشته شده و زمین‌های گسترده را برای سرور جوانان جنّت، سرای اندوه و خانه غصّه، آفریده است. به عبارت دیگر پیش از آنکه ایشان متولّد گردد و حتّی پس از تولّدش تا روز قیامت، این جهان را سرای عزاداری حسین قرار داده است. و از مخلوقات خدای مهربان هر چه را که ببینی همگی شایسته و اسباب و اموری هستند که متعلّق به برپا کردنِ عزاداری در این دنیای حسینی می‌‏‌باشند که در زمین و زمان برقرار و گسترده شده‏‌اند. ای شیفتگان و دوستدارانِ امام حسین! به جانم سوگند این مطلب شایسته و دقیقی را که گفتم از عقایدی بود که در دلم جای گرفته بود، ولی جرأت و جسارتم از آشکار کردن آن و گفتنش ناتوان بود».

از این عبارت‌ها به روشنی پیداست که به باور نویسنده، خداوند هفت آسمان و زمین و همه آفریدگان دیگر را تنها برای تعزیه و اقامه عزای حسینی آفریده است و با همین باور است که سرای هستی و دار دنیا «دارالأحزان و بیت الأشجان و دارالتعزیه و دارالحسینیه» وصف می‌‏‌شود. سراسر کتاب اسرار الشهاده بر این پایه پرداخته شده است که این غم و غصه، و این تعزیه و عزا و ماتم، فرا‌تر از هر رسم و آیینی، و بیشتر از هر کار و باری بوده باشد.

محتوا

نویسنده در این کتاب، حادثه عاشورا را به تفصیل شرح داده است. او این اثر را در ۴۴ مجلس و ۱۲ مقدمه و یک خاتمه (که خاتمه نیز سه مجلس دارد) نگاشته است. مدت نگارش این اثر، ۱۸ ماه و تاریخ پایان نگارش آن، روز جمعه ۱۵ ذی‏قعده سال ۱۲۷۲ق بوده است. وی با جمع اخبار قوی و ضعیف، قصد حل اختلاف و تحلیل آن‌ها را داشت. بر اساس مبنای وی از کتاب‌های حاوی اخبار مظنون الکذب( گمان بر دروغش داشتن) نیز می‌توان نقل کرد. مبنای او این بود که نشانه‌های کذب هر چند به درجه ظنّ برسد، مانع نقل نیست و نقل چنین اخباری در بیان سیره و تاریخ، بی‌اشکال است.

ویژگی‌ها

• تحلیلی بودن: نویسنده تنها به تدوین اخبار و توصیف وقایع نپرداخته است، بلکه به سبب آشنایی وی با حکمت و معقولات و داشتن ذهنی خلاق و نقاد، به تحلیل گزارش‏‌ها و کیفیت جمع بین اخبار معارض پرداخته است.

• استدلال‌سازی برای وقایع: نویسنده در این اثر برخی از مسائل اختلافی را آورده و برای صحت آن‌ها استدلال کرده است.

• مفصل بودن: این کتاب تا عصر خود، مفصل‏‌ترین کتاب در تاریخ عاشوراست و تا آن تاریخ، نگاشته‌‏ای به این تفصیل فراهم نشده بود.

برخی از ادعاها

• کیفیت خروج امام حسین (ع) به همراه خاندانش از مدینه با ۴۰ محمل حریر و دیباج، همانند حاکمان و پادشاهان.
• گزارش آمار لشکر یک میلیون و ۶۰۰ هزار نفری عمر سعد و در جای دیگر، ۴۶۰ هزار نفر و کشته شدن ۳۳۰ هزار از آنان به دست امام ‏حسین (ع) و ۲۵ هزار نفر به دست حضرت عباس (به جز مجروحان) و ۲۵ هزار نفر به دست یاران دیگر امام حسین (ع) از بنی ‏هاشم و جان سالم به در بردن تنها ۸۰ هزار نفر از آنان. وی در جای دیگر تعداد کشته‏‌های دشمن را به دست امام حسین (ع)، به ۴۰۰ هزار نفر و تعداد سپاه عمر سعد را به ۵۰۰ هزار نفر رسانده است.
• امتناع حضرت عباس از این‏که امام حسین (ع) او را به خیمه‌‏گاه ببرد؛ چرا که به سکینه دختر امام (ع) وعده آوردن آب داده اما نتوانسته به آن عمل کند.
• افسانه ساربان امام (ع)
• افسانه قیام دختری به نام «دُرَّة الصدف» در حلب به انگیزه خون‏خواهی امام حسین (ع) و بازپس‌گیری سرهای شهدا و آزاد کردن اسرا از چنگال مأموران یزید هنگام بردن اسرا و سر‌ها به شام.
• ادعای اینکه «در روز عاشورا خداوند خورشید را در وسط آسمان نگه داشته و آن روز ۷۲ ساعت بود.» او برای اثبات درستی این ادعا، دلایل متعددی ذکر کرده است.
• دمای هوا در روز عاشورا ۷۰ درجه بیشتر بود.
• در روز عاشورا امام حسین (ع) دست خود را بلند کرد و از انگشت ابهام ایشان، آب جاری شد و اصحاب از آن آب نوشیدند.
• امام حسین (ع) در غروب عاشورا که به شهادت رسیده بود، بلند شد و همه اصحاب را ندا داد و آن‌ها هم از جا بلند شدند، یک مائده آسمانی آمد، همه تناول کرده، سیر شدند و بعد به حالت نخست خودشان برگشتند.

برخی از نقدها

محدث نوری (۱۲۵۴ـ۱۳۲۰ق) که هم‌عصر نویسنده کتاب بوده است، در این باره می‌گوید:

«به خاطر دارم در ایام مجاورت کربلای معلی و استفاده از علامه عصر خود شیخ عبدالحسین تهرانی که در تبحر و فضل و اتقان، عدیل نداشت، سید عرب روضه خوانی از حله آمد ـ و پدرش از معاریف این طایفه بود ـ و اجزای کهنه‌ای از میراث پدر داشت، خدمت شیخ استاد آورد و غرضش استعلام اعتبار و عدم اعتبار آن بود. و آن اجزاء را اول و آخر نبود و در حاشیه آن نوشته بود که این از مؤلفات فلان است و یکی از علمای جبل عامل از تلامذه محقق صاحب معالم را اسم برده بود. چون در کتاب‌های تراجم حالش مذکور بود، مراجعه نمود. اصلاً در مؤلفاتش اسمی از مقتل نبرده بودند. و چون در خود اجزاء مطالعه کردند، معلوم شد که از کثرت اشتمال آن بر اکاذیب واضحه و اخبار واهیه، احتمال نمی‌رود که از مؤلفات عالمی باشد.»

«پس آن سید را که آن اجزای کهنه را در دست داشت، از نشر آن و نقل از آن، نهی فرمود ولکن بعد از چند روزی به مناسبتی فاضل دربندی آقاخوند ملاآقا مطلع شد و آن را از آن سید گرفت و چون مشغول تألیف کتاب اسرارالشهاده بود، روایات آن اجزا را به صورت پراکنده در جای جای کتابش درج کرد و بر عدد اخبار واهیه و مجعوله بی‌شمار آن افزود و برای مخالفین شیعه، ابواب طعن و سخریه و استهزا باز نمود، و همتش او را به آنجا کشانید که عدد لشکر کوفیان را به ششصد هزار سواره و دو کرور پیاده رسانید! و برای جماعت روضه‌خوانان میدانی وسیع مهیا نمود که هر چه کمیت نظر را در آن بتازند، به آخر نرسانند و در بالای منابر با ‌‌نهایت قوت قلب، مستند ذکر کنند که فاضل دربندی چنین فرموده... این کتاب در نزد علمای فن و نقادان احادیث و اخبار مربوط به سیره امامان معصوم (ع) بی وقع و بی اعتبار است و اعتماد بر آن کاشف از خرابی کار ناقل و قلت بصیرت او در امور است».

آقا بزرگ تهرانی در ذیل این کتاب می‌نویسد: «از شدت خلوص و صفای نفسی که داشت، در این کتاب اموری را نقل کرده که در کتاب‌های معتبر یافت نمی‌شود و او آن‌ها را فقط از مجموعه‌های مجهول گرفته است. با اتکا به قاعده تسامح در ادله سنن این کار را کرده است، غافل از اینکه به مجرد یافتن در ورق پاره‌ای یا به خط مجهولی، رسیدن روایت صدق نمی‌کند».

مرتضی مطهری می‌گوید: «در شصت ـ هفتاد سال پیش، مرحوم ملا آقای دربندی پیدا شد. تمام حرف‌های روضه الشهدا را به اضافه چیزهای دیگری پیدا کرد و همه را یکجا جمع کرد و کتابی نوشت به نام اسرار الشهاده، واقعاً مطالب این کتاب انسان را وادار می‌‏‌کند که به اسلام بگرید.» محمد اسفندیاری عاشوراپژوه این کتاب را خرافه‌آمیزترین کتابی می‌داند که درباره امام حسین(ع) نوشته شده است.

پانویس

منابع

پیوند به بیرون

• .